Uygurca yayın yapan en popüler web sitelerinden birinin kurucusu olan EKPAR ASAT, kariyerine pek çok teknoloji girişimcisinin yaptığı gibi başladı: 2007 yılında üniversite projesini Bagdax adlı başarılı bir haber sitesi ve foruma dönüştürdü.
Ofisinin duvarında rol modellerinin resimleri vardı: Mark Zuckerberg, Barack Obama ve Jack Ma. Bay Bagdax olarak da bilinen Asat, Çin’in batısındaki Sincan bölgesinde küçük bir şöhret olarak, eyalet hükümetinin etkinliklerine ve Çin’in teknoloji devlerinin ofislerine davet edildi. Platform Çin’in katı sansür kurallarına uymak zorunda kalsa da – bir noktada dört polis memuru platformu izlemekle görevlendirildi – tabanı hızla büyüyerek 100.000’in üzerinde kullanıcıya ulaştı.
Ancak 2016 yılının başlarında Asat, ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından düzenlenen bir girişimci liderlik programından döndükten sonra, Uygur ve diğer Türki azınlıklara mensup 1 milyon kişi ile birlikte kitlesel bir gözaltı kampanyasına maruz kaldı.
Bir yıl içinde Bagdax ve Misranim, Bozqir ve Ana Tuprak gibi diğer popüler Uygur web siteleri güncellenmeyi kalıcı olarak durdurdu. Ve sadece onlar da değillerdi. Pekin’in Sincan bölgesindeki baskıları arttıkça, Uygurca yayın yapan bağımsız web sitelerinin büyük çoğunluğu, yerel teknoloji sektörü çalışanları ve çevrimiçi Uygur dili alanını takip eden akademisyenlere göre, varlığını sona erdirdi.
Vancouver’daki Simon Fraser Üniversitesi’nde uluslararası çalışmalar profesörü olan ve Çin’in Uygurlara yönelik muamelesi üzerine çeşitli kitapların yazarı Darren Byler, “Bu, binlerce ve binlerce insanın kendi toplumları için bir gelecek inşa etme çabasını silmek gibi bir şey” diyor.
Web sitelerinin arkasındaki pek çok kişi de Çin’in gözaltı kampı sisteminde kayboldu. Yurtdışında yaşayan azınlık mensuplarına göre, özellikle Uygurca ürünler üzerinde çalışan geliştiriciler, bilgisayar bilimcileri ve bilişim uzmanları gözaltına alındı.
Gözaltılar, son yirmi yılda birçok terör saldırısıyla sarsılan Çin’in çoğunluğu Müslüman olan bölgeye yönelik baskısının bir parçası. İnsan hakları grupları Çin hükümetini kitlesel gözetim, zorla çalıştırma ve etnik azınlığın kültürünü yok etmekle suçluyor. Pekin ise kampların mesleki eğitim ve aşırıcılıkla mücadele için yeniden eğitim merkezleri olduğunu iddia ediyor.
Ekpar Asat’ın kız kardeşi Rayhan Asat, kapatmanın Uygur dili ve kültürüne karşı bir saldırı olarak görülebileceğini ve Çin hükümetinin baskısının genellikle bölgenin en iyi ve en parlaklarını hedef aldığını söylüyor. “Seçkin bir teknoloji girişimcisinin neden yeniden eğitilmesi gerekiyor? Ne tür becerilere ihtiyacı var?” diyor. Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nin başkenti Urumçi’nin Kamu Güvenliği Bürosu telefon çağrılarına yanıt vermedi.
Geçmişte Orta Asya İpek Yolu’nun önemli bir karakolu olan Urumçi bir Silikon Vadisi değil. Yine de 2014 yılına gelindiğinde Kapalı Çarşı’nın hemen güneyinde küçük bir teknoloji şirketi kümesi oluşmaya başlamıştı. Ancak bu çiçeklenme kısa sürdü ve 2016’da baskılar tüm hızıyla devam etti. “Bölgemiz kelimenin tam anlamıyla duvarsız bir hapishaneye dönüştü,” diyor 30 uygulamanın, bir donanım serisinin ve ilk çevrimiçi Uygur kitapçısının arkasındaki şirket olan Bilkan’ın kurucusu Abdurrahim Devlet. Devlet, aralarında daha sonra 25 yıl hapis cezasına çarptırılan Bilkan’ın yöneticisinin de bulunduğu kişileri hedef alan bir tutuklama dalgasının ardından Sincan’dan ayrılmaya karar verdi. Şirketini kapattıktan sonra Devlet şu anda Türkiye’de yaşıyor ve tarih alanında doktora yapıyor.
Uygur web sitelerinin yüzde 80’inden fazlasının kapatıldıktan sonra geri dönmediğini tahmin ediyor.
Ailesinin güvenliğinden endişe ettiği için adının açıklanmasını istemeyen eski bir Bilkan geliştiricisi, programcı olarak geçimini sağlamanın da zorlaştığını söylüyor. 2016 yılında hükümet, web sitelerinin Komünist Parti şubeleri kurmasını veya bir parti üyesi tarafından denetlenmesini zorunlu tutmaya başladı ve bu da kara listeye alınmaktan kaçınmayı zorlaştırdı.
Yetkililer ayrıca engellenen web siteleri listesini Google ve diğer Batılı sosyal medya platformlarından, Çin’in geri kalanındaki kodlayıcıların erişimine açık olan popüler geliştirici araç platformları GitHub ve Stack Overflow’a kadar genişletti.
Uygur bilişim sektörünün, özellikle de web sitesi sahiplerinin hedef alınmaya devam ettiğini çünkü bu kişilerin toplumda etkili olduğunu söyleyen dil aktivisti Abduweli Ayup, kamp sisteminde kaybolan Sincan entelektüellerinin çetelesini tuttuğunu ve bu listede teknoloji sektöründe çalışan bir düzineden fazla kişinin isminin yer aldığını söylüyor. Ayüp, “Onlar ekonomideki öncü güçtür ve bu öncü güç ortadan kalktıktan sonra insanlar fakirleşir” diyor.
Sincan’ın dijital olarak silinmesi, çevrimiçi alana vurulan en son darbedir. 2009 yılında Urumçi’de patlak veren ayaklanmaların ardından Çin, internetin kapatılması ve blog yazarları ile web yöneticilerinin tutuklanmasıyla karşılık verdi. Savunuculuk örgütü Uygur İnsan Hakları Projesi, Uygur web sitelerinin yüzde 80’inden fazlasının kapatıldıktan sonra geri dönmediğini tahmin ediyor.
Ancak bölgede küçük çaplı periyodik internet kesintileri yaşansa da Uygur interneti canlılığını koruyordu. Ve Uygur toplumu için bu web siteleri hem İslami dini uygulamaları yeniden keşfetmek hem de homofobi, trans sorunları ve cinsiyetçilik gibi gündemdeki konular hakkında konuşmak için bir yerdi. Philadelphia’daki Drexel Üniversitesi’nde doçent olan Rebecca Clothey, daha da önemlisi, internetin Uygurların Çin devlet medyasının sunduğundan farklı bir imaj yaratmalarına yardımcı olduğunu söylüyor. “Kendilerini ilgilendiren konular hakkında konuşabilecekleri çevrimiçi bir alan, onlara kendileri hakkında birleşik bir kitle olarak düşünme yeteneği veriyor. Bu olmadan, dağınık olurlar.”
Sincan’daki Uygurlar artık Çin’in teknoloji devleri tarafından üretilen yerel platformları ve uygulamaları kullanıyor. WeChat hala Uygurca hesaplara ev sahipliği yapsa da, platform sansür sistemiyle biliniyor. Ancak bazı Uygurlar duvarda iletişim kurabilecekleri ve kendilerini ifade edebilecekleri küçük çatlaklar bulmuş durumda. İnsanlar, konuşmalarının izlenebileceği korkusuyla görüntülü görüşmeler sırasında mesajlar içeren işaretler tutuyor. Gençler konuşmalarını oyun uygulamalarına kaydırıyor.
